فریدریش مرتس پیروز انتخابات فدرال آلمان 2025
24.02.2025
گردهمایی سالانه کلوب بازرگانان جوان 2025
02.03.2025تجارت ایران و آلمان؛ خیلی دور خیلی نزدیک
آلمان شریک روزهای سخت تجارت خارجی ایران است. در سال‌هایی که تحریم‌ها بیشترین فشار را بر اقتصاد ایران وارد می‌کنند آلمان برترین شریک تجاری ایران در اروپاست و بیش از 30 درصد تجارت ایران در اروپا با آلمان انجام می‌پذیرد. همچنین آلمان چهارمین کشور برتر صادرکننده به ایران است. اما با شروع تحریم‌ها از 2011 دو طرف به‌شدت از یکدیگر دور شده‌اند.
تجارت خارجی به‌عنوان یکی از ارکان اصلی توسعه اقتصادی هر کشور، نقشی بی‌بدیل در تقویت تولید ملی، اشتغال‌زایی، و ارتقای جایگاه بین‌المللی ایفا می‌کند. ایران، با وجود همه پتانسیل‌ها همچنان با چالش‌های متعدد و پیچیده‌ای در عرصه تجارت خارجی مواجه است. این چالش‌ها که مانند کلافی سرگردان به‌هم پیچیده‌اند، نه‌تنها مانع تحقق ظرفیت‌های بالقوه ایران در این حوزه شده‌اند، بلکه ثبات و رشد اقتصادی را نیز به خطر انداخته‌اند. ناترازی‌های عمیق و ساختاری اقتصاد ایران، در بخش تجارت خارجی و بازرگانی نیز مشاهده می‌شود.
بر اساس رتبه‌بندی بانک جهانی ایران نود و سومین کشور صادر کننده و هفتاد و هفتمین کشور وارد کننده در جهان است. بر اساس همین آمار، عربستان رقمی معادل سه برابر، ترکیه سه و نیم برابر و امارات پنج برابر ارزش تجارت ایران را در 2023 ثبت کرده‌اند. بررسی مقاصد صادراتی و وارداتی ایران هم نشان می‌دهد از تنوع‌سازی خبری نیست و حدود 80 درصد تجارت خارجی ایران تنها با چهار یا پنج کشور دنیا انجام می‌پذیرد. محصولات ایرانی در بازار کشورهایی که مجموعا بیش از یک سوم تولید ناخالص جهان را عهده‌دار هستند حضور ندارند و با توجه با شرایط موجود و انزوای اقتصاد ایران در عرصه بین‌الملل، توسعه تجارت خارجی با کشورهای صنعتی و قطب‌های تجاری جهان دور از دسترس است.
ارزش تجارت ایران و اروپا در 2024 با چهار درصد کاهش به نسبت 2023، نزدیک به چهار و نیم میلیارد یورو بوده است. در حالی که در دورانی که توافق برجام وجود داشت، از 20 میلیارد یورو هم گذشته بود و ظرفیت افزایش نیز داشت. تراز تجاری ایران با اروپا منفی 3.6 میلیارد یورو است و به نسبت پارسال دو درصد منفی‌تر هم شده است.
وضعیت ایران میان شرکای تجاری آلمان
بررسی‌ها از منظر تجارت خارجی و بر اساس ارقام اداره فدرال آمار آلمان، ایران در سال 1990، رتبه 33 را در میان شرکای تجاری آلمان داشته است. اگر شرکای تجاری آلمان در اروپا را از این رتبه‌بندی خارج کنیم این رتبه به 15 نیز ارتقا پیدا می‌کند. حالا این عدد را با رتبه ایران در 2024 مقایسه کنید: هفتاد و هفت. ایران در 1990 رتبه 26 را در میان مقاصد صادراتی آلمان در اختیار داشت؛ در 2024 این رتبه به 68 تنزل پیدا کرده است. همچنین ایران رتبه 45 را در میان برترین کشورهای صادر کننده به آلمان داشت که در 2024 به رتبه 98 سقوط کرده است.
وضعیت آلمان میان شرکای تجاری ایران
بررسی روابط تجاری ایران و آلمان از دیدگاه بازار تجارت خارجی ایران اهمیت بالای آلمان برای ایران را نشان می‌دهد. بسیاری از زیرساخت‌های ایران توسط آلمانی‌ها توسعه یافته و کالاهای ساخت آلمان از محبوبیت زیادی میان خریداران ایرانی برخوردار هستند. آلمان برترین شریک تجاری ایران در اروپا است و 33 درصد از حجم تجارت بین ایران و اروپا متعلق با آلمان است. بیشترین واردات ایران از اروپا از مقصد آلمان است و بیش از 30 درصد از واردات ایران از اروپا از طریق آلمان انجام می‌پذید. بررسی آمار گمرک ایران برای ده ماهه نخست 1403 نشان می‌دهد آلمان پس از امارات متحده عربی، چین و ترکیه در رتبه چهارم کشورهای طرف معامله واردات برای ایران است.
با اینکه بیشتر صادرات غیر نفتی ایران به کشورهای خاورمیانه و آسیا (به خصوص آسیای مرکزی) است اما آلمان برترین واردکننده از ایران در اروپا است و 25 درصد از صادرات ایران به اروپا به مقصد آلمان است. با این حال، آلمان در میان عمده مقاصد صادرات غیرنفتی ایران در رتبه‌های بالای فهرست قرار ندارد. در ده ماهه نخست 1403 و بر اساس اطلاعات گمرک ایران، از نزدیک 48 میلیارد دلار صادرات غیرنفتی ایران، تنها 128 میلیون دلار آن به مقصد آلمان انجام شده و نزدیک به 80 درصد آن به پنج کشور چین، عراق، امارات متحده عربی، ترکیه و افغانستان صادر شده است.
روابط تجاری ایران و آلمان در طول سال‌ها تحت تاثیر عوامل بسیاری قرار داشته است اما آنچه از بررسی اعداد و آمار می‌توان برداشت کرد آن است که این روابط در سال‌های اخیر به سمت تیره‌تر شدن در حرکت است. پس از 2023 که حجم تجارت ایران و آلمان به پایین‌ترین میزان خود در 25 سال گذشته رسید، بررسی آمار و ارقام نشان می‌دهد در 2024 حجم تجارت میان ایران و آلمان، چهار درصد افزایش پیدا کرده است. بر اساس اطلاعات اداره فدرال آمار آلمان، تجارت میان ایران و آلمان در ۲۰۲۴ به ۱.۵ میلیارد یورو رسیده است؛ در حالیکه این رقم در ۲۰۲۳ برابر با ۱.۴۵ میلیارد یورو بود. در این دوره، صادرات آلمان به ایران با شش درصد افزایش به ۱.۲۸ میلیارد یورو رسید، اما صادرات ایران به آلمان با هشت درصد کاهش، ۲۲۶ میلیون یورو ثبت شد.
کالاهای تبادل شده میان ایران و آلمان در 2024
برترین کالاهای تبادل شده میان دو کشور مانند سال قبل است ولی، ارزش کالاهای اساسی تبادل شده میان دو کشور به نسبت پارسال افزایش چشم‌گیری داشته است. بر اساس استاندارد SITC، بیشترین کالاهای صادراتی آلمان به ایران محصولات دارویی و داروسازی به ارزش 157 میلیون یورو و داروها (شامل داروهای دامپزشکی) به ارزش 97 میلیون یورو هستند که به ترتیب 40 و 15 درصد به نسبت 2023 افزایش داشته‌اند.
بیشترین گروه کالایی صادراتی ایران به آلمان هم مواد غذایی و دام بوده به ارزش 107 میلیون دلار؛ که در مقایسه با سال گذشته 23 درصد افزایش داشته است. بررسی ریزتر کالاهای صادراتی ایران به آلمان نشان می‌دهد بیشترین کالایی که ایران در 2024 به آلمان صادر کرده میوه و آجیل است به ارزش 87 میلیون یورو که صادرات آن در مقایسه با سال قبل، 24 درصد افزایش داشته است.
تجارت در گرو سیاست و آینده‌ای مبهم
تجارت خارجی و صادرات از ارکان اصلی یک اقتصاد سالم و پویا است و نقش آن اجتناب ناپذیر است. برای مثال، صادرات یکی از ارکان اصلی اقتصاد قوی آلمان است و بیش از 50 درصد از اقتصاد آلمان را تشکیل می‌دهد. اما شرایط اقتصاد ایران در ماه‌های اخیر بدتر و بدتر شده است و افزایش قیمت کالاها همچنان ادامه دارد. افزایش شدید نرخ ارز و طلا منجر به استیضاح همتی وزیر اقتصاد و برکناری او توسط مجلس در اسفند 1403 شد. تداوم بحران انرژی در ایران در کنار نرخ صعودی ارز باعث شده تا رکود اقتصاد و صنعت ایران ادامه داشته باشد. چالش‌هایی که ایران مسیر تجارت خارجی دارد نیز ضربه‌ای بزرگ به اقتصاد وارد کرده است. تحریم‌ها و خودداری شرکت‌های بزرگ از ایجاد ارتباط با ایران از ترس آنها، محدودیت در برقراری روابط در سطح جهانی، نبود امکان برای نقل و انتقالات پولی و سیاست‌های نادرست داخلی از مهم‌ترین چالش‌های پیش‌روی صادرات ایران است. به این مشکلات سیاست‌های عجیب حاکم بر بازار ارز خارجی در ایران را هم باید اضافه کرد. قرارگرفتن ایران در لیست سیاه FATF را باید از دیگر موانع بازرگانی ایران دانست. همه این عوامل باعث شده تا سهم صادرات غیر نفتی ایران از مجموع تجارت جهانی بسیار محدود شود و حتی بازار جهانی نفت هم به نبود نفت ایران عادت کرده است.
اما تغییرات شرایط سیاسی دنیا و بهم ریختن معادلات توسط دونالد ترامپ باعث شده تا آینده در هاله‌ای از ابهام قرار گیرد. رئیس جمهور آمریکا با سیاست‌های غیرقابل پیش‌بینی و رویکرد تهاجمی خود، تعادل قدرت در عرصه جهانی را دستخوش تغییر کرده است. از بازتعریف روابط آمریکا با متحدان سنتی تا تشدید رقابت با چین، مذاکرات مستقیم روسیه و حتی نامه نگاری با رهبر ایران، همگی بر تصمیم‌گیری‌های بین‌المللی اثرگذار بوده‌اند. در حال حاضر برنامه هسته‌ای ایران مرکز توجهات بین‌المللی قرار دارد و اگر توافقی صورت گیرد حول محور آن خواهد بود. ترامپ در مصاحبه‌‌های خود پیوسته اعلام کرده که توافق با رهبران ایران را به سایر گزینه‌ها ترجیح می‌دهد و این توافق ضروری است. اضافه شدن روسیه به چرخه مذاکرات هسته‌ای ایران هم می‌تواند به تحقق این موضوع کمک کند. به گزارش بلومبرگ، مسکو موافقت کرده است تا به دولت دونالد ترامپ برای برقراری ارتباط با ایران در موضوعات مختلف از جمله برنامه هسته‌ای تهران، کمک کند. سخنگوی کرملین می‌گوید که مسئله هسته‌ای ایران در مذاکرات آتی روسیه و آمریکا به بحث گذاشته خواهد شد. در این میان رافائل گروسی مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مصاحبه‌ای با وال استریت ژورنال در مارس 2025 اعلام کرد که سطح گفت‌وگوها و ارتباط با تهران و وزیر امور خارجه ایران (سید عباس عراقچی) بسیار خوب است و انتظار می‌رود گزارش جامع درباره برنامه هسته‌ای ایران پیش از ژوئن 2025 (خرداد 1404) منتشر شود. او در این مصاحبه اشاره کرده که سفر نوامبر پارسال وی به ایران و دیدار با مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور و عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران، نشان داد که فضا برای تعاملات سازنده فراهم است.
با تمامی این تفاسیر و با توجه به نتایج انتخابات فدرال آلمان و همچنین تغییر سیاست ایران در قبال مذاکره با غرب، می‌توان به آینده امیدوار بود. اما شاید صحبت راجع به سناریوهای احتمالی و توافق‌هایی که حاصل نشده‌اند کافی باشد. برای ارتقا جایگاه ایران در بازارهای جهانی تنها عوامل خارجی را نباید در نظر گرفت و سیاست‌های کلان اقتصادی و تجاری ایران نیاز به بازنگری و تغییرات اساسی دارد. تجارت آزاد، بهبود کیفیت محصولات تولید داخل با تاکید بر اصل صادرات محوری، تقویت زنجیره ارزش، جذب سرمایه خارجی و به روز رسانی خطوط تولید و مهم‌تر از همه برنامه‌ریزی هدفمند، اصولی هستند که باید برای بهبود شرایط تجارت خارجی ایران رعایت شوند.
